باران در عرفانیکی از وازه‌هایی که عرفا به آن توجه کرده‌اند، باران می‌باشد. ۱ - واژه شناسیلفظ «باران» جزو اصطلاحات صوفیه نیست، ولی در بعضی از آثار صوفیه و گاه در اشعار عرفانی فارسی به معنای استعاری «رحمت الهی» به کار رفته است. البته باران ظاهر و طبیعی هم می‌تواند رحمت باشد، لاکن رحمتی که صوفیه و عرفا از لفظ «باران» اراده می‌کنند رحمتی باطنی است که بر دل مؤمنان و سالکان فرود می‌آید. این معنی ابتدا در تفاسیر عرفانی قرآن پیدا شده است. ۲ - معنای بارانلفظ «باران» از قرن هفتم به بعد در اشعار عرفانی زبان فارسی با معنای عرفانی به کار رفته است. در پاره ای از رسایل که بعضی از نویسندگان در تعریف الفاظ استعاری در شعر صوفیانه نوشته اند، لفظ باران، مانند معانی استعاری بعضی الفاظ دیگر چون «ابر» و «باد» و «سیل» و «جویبار» و «زمین» و «آسمان» و «خورشید» و «ماه» تعریف شده است و معنایی که برای آن ذکر کرده‌اند همان است که مفسران قدیم به این لفظ داده اند. از جمله این آثار، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ تألیف شرف الدین حسین الفتی تبریزی است که در تعریف باران نوشته است : «نزول رحمت را گویند». [۱]
حسین بن احمد الفتی، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، ج۱، ص۷۶، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش.
در رساله اصطلاحات درویش محمد طبسی [۲]
محمدبن علی شاه طبسی، آثار درویش محمد طبسی، ج۱، ص۴۱۷، چاپ ایرج افشار و محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۱ ش.
و در کشّاف اصطلاحات الفنون تهانوی [۳]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۵۵۳، چاپ محمد وجیه (و دیگران)، کلکته ۱۸۶۲.
نیز همین معنی آمده است. البته در اکثر این نوع رسایل لفظ باران و تعریف آن ذکر نشده است، زیرا لفظ باران جزو الفاظ استعاری اصلی در شعر عرفانی، مانند اسامی اعضای بدن معشوق یا الفاظی چون «باده» و «جام» و «ساقی» و «خرابات»، نیست.
۳ - تعابیر مختلف باران در قرآندر قرآن چندین آیه هست که از نزول «مطر» و «ماء» از آسمان سخن می‌گوید. در بعضی از این آیات مطر در واقع عذابی است که خداوند بر کافران نازل می‌کند، ازینرو گاهی از این باران به «مطرسوء» تعبیر شده است. اما لفظ «ماء» و نزول آن در مواردی به کار رفته که خداوند قصد داشته از رحمت خود به مؤمنان یاد کند، و گاهی نیز از چنین آبی به صفت «طهور» یاد شده است. باران در معنای رحمت، همین «ماء» است. ۴ - قدیمی‌ترین تفاسیر عرفانی در مورد باراناز جمله قدیمترین تفاسیر عرفانی که در نزول ماء به نزول رحمت تفسیر شده، تفسر ابن عطاء الادمی (متوفی ۳۰۹) است که در حقایق التفسیر ابوعبدالرحمن سلمی درج گردیده است. ابن عطا در ذیل آیه «و یُنَزِّلُ عَلَیْکُم مِن السَّماءِ ماءً لیُطَهِّرَکُم بِهِ» دو معنی برای این ماء ( باران) در نظر گرفته است: یکی معنای حقیقی لفظ، دیگری معنای مجازی آن می‌باشد. معنای حقیقی باران آبی است که ظواهر ابدان را از آلودگی‌ها پاک می‌کند، و معنای مجازی آن رحمتی است که بر دل‌ها نازل می‌شود و آن‌ها را منوّر می‌کند و بر سینه‌ها نازل می‌شود و آن‌ها را از وساوس شیطان می‌رهاند [۶]
ابن عطاء الله اسکندری، «تفسیر ابن عطاء»،ص۵۴، چاپ پل نویا، در محمدبن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی، چاپ نصرالله پورجوادی، تهران ۱۳۶۹ ش.
در تفاسیر عرفانی بعد نیز همین معنی برای نزول ماء درنظر گرفته شده است. در تفسیر فارسی ابوالفضل میبدی به نام کشف الاسرار «ماء» به باران ترجمه، و به‌طور کلی به رحمت الهی، رحمتی که بر قلب مؤمن نازل می‌شود، تفسیر شده است. میبدی در ضمن تفسیر آیه «وَ هُوَالذَّی أَرْسَلَ الرّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یدی رحْمَتِهِ و اَنْزَلْنا مِن الْسَماءِ ماءً طَهُورا»، باد و باران را از آثار رحمت خداوند دانسته و در ترجمه آیه «فَانظُر اِلی آثارِ رَحْمَةِللهِ کَیْفَ یُحْیِ الاَرضَ بَعْدَ مَوْتِها» نوشته است : «بنگر به نشانههای رحمت او... باران آسمان را رحمت نام کرد از آن‌که به رحمت می‌فرستد». این است که گفت جلّ جلاله : «بین یدی رحمته» [۹]
احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار،ج ۷، ص ۴۶، چاپ علی اصغر حکمت، ۱۳۵۷ ش.
میبدی، از قول ابوالقاسم نصرآبادی معنای دیگری، نقل کرده که در تفسیر آیه «وانزلنا من السماءِ ماءً طهورا» گفته است : «هو الرّش الّذی یرش من میاه المحبة علی قلوب العارفین فتحیا به نفوسهم بإماتة الطبع فیها...» [۱۱]
احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار،ج ۷، ص ۵۵، چاپ علی اصغر حکمت، ۱۳۵۷ ش.
این معنی در واقع مکمّل معنای رحمت است.
۵ - مهم‌ترین بحث‌های عرفانی در مورد بارانعمیقترین و مهم‌ترین بحث‌های عرفانی در این باره، از محیی الدین ابن عربی (متوفی ۶۳۸)، بخصوص در دو اثر اصلی او فصوص الحکم و فتوحات المکّیه، است. محیی الدین نیز مانند مفسّران پیشین برای باران و همچنین آب معانی باطنی در نظر گرفته است؛ همان طور که آب، کلاً، مایه حیات است و هر چیز از جریان آب در آن زنده است، [۱۲]
ابن عربی، فصوص الحکم، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، چاپ ابوالعلاء عفیفی، بیروت ۱۴۰۰.
از لحاظ باطنی نیز حیات دل‌ها از آب است. [۱۳]
ابن عربی، الفتوحات المکّیة، ج۵، ص۲۶۹، السفر الخامس، چاپ د عثمان یحیی، قاهره ۱۹۷۷.
محیی الدین، در یک جا، آبی را که بر زمین دل‌ها فرود می‌آید «معارف عقلیه» خوانده است [۱۴]
ابن عربی، فصوص الحکم، ج۱، ص۷۱، چاپ ابوالعلاء عفیفی، بیروت ۱۴۰۰.
با نزول این معارف است که دل‌ها از آلودگی جهل پاک می‌شوند. [۱۵]
ابن عربی، الفتوحات المکّیة، ج۵، ص۲۶۹، السفر الخامس، چاپ د عثمان یحیی، قاهره ۱۹۷۷.
۶ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) ابن عربی، الفتوحات المکّیة، السفر الخامس، چاپ د عثمان یحیی، قاهره ۱۹۷۷. (۳) ابن عربی، فصوص الحکم، چاپ ابوالعلاء عفیفی، بیروت ۱۴۰۰. (۴) ابن عطاء الله اسکندری، «تفسیر ابن عطاء»، چاپ پل نویا، در محمدبن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی، چاپ نصرالله پورجوادی، تهران ۱۳۶۹ ش. (۵) حسین بن احمد الفتی، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۶) محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه (و دیگران)، کلکته ۱۸۶۲. (۷) محمدبن علی شاه طبسی، آثار درویش محمد طبسی، چاپ ایرج افشار و محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۱ ش. (۸) احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، ۱۳۵۷ ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باران در عرفان»، شماره۱۳۷. رده‌های این صفحه : اصطلاحات عرفانی | عرفان
|